ARA DİNLENME HAKKI

21 June 2023 Wednesday

ARA DİNLENME HAKKI

İŞYERİNDE ARA DİNLENMENİN KOŞUL VE ŞARTLARI

İşçilerin dinlenme hakkı Anayasal koruma altında olan temel bir sosyal haktır. Türk mevzuatında çeşitli kanun ve yönetmelikler ile somutlaştırılmış olan dinlenme hakkının bir görünümü olan ‘ara dinlenme hakkı’ işbu yazı kapsamında değerlendirilecektir. Çalışmamızın başında Türk mevzuatındaki ilgili düzenlemelere yer verilecek olup bu düzenlemeler ve Yargı kararları ışığında çeşitli sorular üzerinden ‘ara dinlenme hakkı’ nın uygulaması hususunda gerek işçiler gerek ise işverenlerin hak ve yetkileri hakkında bilgi verilmesi amaçlanmaktadır.

1982 Tarihli T.C Anayasasının “Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler” başlıklı üçüncü bölümünün “Çalışma şartları ve dinlenme hakkı” başlıklı 50. Maddesi 3. Fıkrası “Dinlenmek, çalışanların hakkıdır.” Hükmü ile işçinin dinlenme hakkı anayasal korumaya alınmıştır.

4857 sayılı İş Kanunu’nun “ara dinlenmesi” başlıklı 68’inci maddesinde işçinin ara dinlenme hakkı somut olarak düzenlenmiştir;

“(1) Günlük çalışma süresinin ortalama bir zamanında o yerin gelenekleri ve işin gereğine göre ayarlanmak suretiyle işçilere;

a) Dört saat veya daha kısa süreli işlerde on beş dakika,
b) Dört saatten fazla ve yedi buçuk saate kadar (yedi buçuk saat dahil) süreli işlerde yarım saat,
c) Yedi buçuk saatten fazla süreli işlerde bir saat,

Ara dinlenmesi verilir.
(2) Bu dinlenme süreleri en az olup aralıksız verilir.
(3) Ancak bu süreler, iklim, mevsim, o yerdeki gelenekler ve işin niteliği göz önünde tutularak sözleşmeler ile aralı olarak kullandırılabilir.
(4) Dinlenmeler bir işyerinde işçilere aynı veya değişik saatlerde kullandırılabilir.
(5) Ara dinlenmeleri çalışma süresinden sayılmaz.”2

1 T.C. Anayasası, https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.2709.pdf, (E.T. 25.02.2023)
2 4857 sayılı İş Kanunu, https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.4857.pdf, (E.T. 25.02.2023)

İş Kanuna tabi olmayan kişiler açısında ise 6301 sayılı Öğle Dinlenme Kanununda 1 saatlik ara dinlenme süresi verilmesi hüküm altına alınmıştır.

İş Kanunu’nun 68. Maddesi ile “ara dinlenme” hakkına ilişkin temel kurallar belirlenmekle birlikte çalışma hayatındaki çeşitlilik nedeni ile uygulamaya ilişkin birçok esneklik barındırmaktadır. Aşağıda yer alan birtakım sorular ile “ara dinlenme hakkı” ve uygulamadaki çeşitli yansımaları hakkında bilgi verilecektir.

1. Ara Dinlenme Süresi Ne kadardır? Nasıl hesaplanır?

İş Kanunu’nun 68/1 hükmü ile ifade edildiği üzere 4 saate kadar çalışmalarda 15 dakika, 4 ila 7,5 saat arası çalışmalarda 30 dakika, 7,5 saatin üzerindeki çalışmalarda ise bu süre 1 saattir.

Günde 11 saatten fazla çalışma yapılması İş Kanunu’nun amir hükmü ile yasak olması nedeni ile daha uzun çalışma süreleri öngörülerek ara dinlenme süreleri belirlenmemiştir. Ancak yargı kararlarına yansıdığı üzere işçilerin günde 11 saat üzerinde çalışabilmektedir. Yargıtay’ın istikrar kazanmış içtihatları ile İş Kanunu’nun 68/1 hükmünde belirtilen ara dinlenme süresine ek olarak 11 saatten fazla çalışmalarda ise en az 1,5 saat;5 14 saat ve üstü fiili bir çalışma için en az 2 saat ara dinlenmesi verilmesi gerektiğini ifade etmiştir.

Ara dinlenme süresinin hesaplanmasında dikkate alınması gereken süre mesai başlangıcı ile bitişi arasında geçen süre değildir. İş Kanunu m.68/5 “ara dinlenme süreleri çalışma süresinden sayılmaz.” hükmü nedeni ile günlük fiili çalışmanın tespit edilmesi ve ara dinlenmesi süresinin fiili çalışmaya göre tespit edilmesi gerekmektedir.

İş Kanunu ve Yargı kararları ile belirlenen, yukarıda yer verilen süreler asgari sürelerdir. Bu sürelerin işçi aleyhine azaltılması mümkün olmamakla birlikte daha uzun öngörülmesi mümkündür. İş sözleşmesinde, Toplu İş Sözleşmesinde veya fiili çalışma koşuları ile daha uzun bir süre öngörülmüş ise işçinin ara dinlenme hakkı kanunda belirlenen sürelere göre değil daha lehe olan uygulama esas alınarak belirlenmelidir.

2. Ara Dinlenme Süresi Kapsamına Giren Haller Nelerdir?

Ara dinlenme süresi kapsamında işverenden emir ve talimat beklemeden geçirilen, dinlenilen boş zamanlar girmektedir. Yargı kararlarına yansıyan durumlarda, yemek saatleri, çay – kahve araları, sigara molaları ve hatta tuvalet / lavoba ihtiyacının giderilmesinin de ara dinlenme olarak nitelendirildiği görülmektedir.

3. Ara Dinlenme Başlama ve Bitiş Süreleri Kim Tarafından Belirlenir?

Ara dinlenme süresi kural olarak tek parça halinde ve ilgili işyeri / işyeri bölümünün tamamına uygulanması gerekmektedir. Ancak işyerinin gerekleri ve işverenin takdiri ile birlikte ‘ara dinlenme’ hakkının parçalar halinde kullanılması ve tüm işçilerin farklı zamanlarda ara dinlenmeye çıkartılmaması mümkündür. İşveren yönetim yetkisini kötüye kullanmasını hukuk düzeni korumayacak olup, cezalandırma amacı ile farklı uygulamaya gidilemez.

İşveren tarafından ara dinlenmenin mesai saatlerinin ortalama zamanında verilmesi gerekmektedir. Ancak bu durum mesai günündeki çalışma saatinin ikiye bölünmesi değil, işverenin yönetim hakkı kapsamında işin özelliği ve o yerdeki gelenekler dikkate alınarak mesai saatleri içinde bir veya birkaç aralık belirlemesi yeterlidir.

Yargıtay 9. Hukuk Dairesi’nin 2008/11139 E. 2009/29544 K. ve 28.10.2009 T sayılı kararında; “... Ara dinlenmesinin kullanılması zorunlu ise de, bunun kullanılacağı zamanı belirlemek işverenin yönetim hakkıyla ilgilidir.“ hükmü ile bu duruma açıklık getirmiştir. İş Kanununa ilişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin 8’inci maddesine göre; günlük çalışmanın başlama ve bitiş saatleri ile dinlenme saatleri işyerlerinde işçilere uygun araçlarla duyurulmalıdır.

Ara dinlenme hakkının işbaşında veya iş sonunda kullandırılması, zorunlu ara dinlenme uygulamasının getirilme amacına aykırıdır. Ara dinlenme uygulaması ile işçinin dinlenmesi amaçlandığı gibi, iş kazası ve meslek hastalığı riskinin düşmesi, işçinin çalışma veriminin artması amaçlanmaktadır. Yargıtay İçtihatlarında ara dinlenme süresinin günlük çalışma süresi içinde belli bir zamanda amaca uygun şekilde kullandırılması gerekir denilmektedir. Bu nedenle, mesaiye başladıktan sonra ara dinlenme yapmak yerine geç iş başı yapılması ya da mesainin ara dinlenme süresi kadar erken bitirilmesi işçinin ara dinlenme yaptığı anlamına gelmeyecektir.8

4. Ara Dinlenme Hakkı Bölünebilir mi?

İşverenin yönetim hakkı kapsamında ara dinlenme hakkını mesai saatleri içerisinde parça parça kullanmasını düzenleyebilir. Örneğin, 1 saatlik ara dinlenme süresi; 30 dakikalık yemek arası ve iki kez de aralıklı olarak verilecek olan 15’er dakikalık çay molasından oluşacağı belirlenebilir.

Bu durum, işverenin işçinin ara dinlenmeden dilediği zaman geri çağırabileceği anlamına gelmemektedir. Ara dinlenme hakkını kullanan işçinin işe yönelik herhangi bir fiziksel veya zihinsel faaliyetinin bulunmaması, işveren tarafından bu yönde bir beklenti veya talebin olmaması ve dinlenmenin kesintisiz olarak sürdürülmesi gerekmektedir. Temel kural, işçinin tamamen serbest olmasıdır. İşçinin, iş yapmasa dahi işverenin emir ve talimatlarını bekleyerek geçirdiği süreler ara dinlenme olarak nitelendirilemez.9

5. Ara Dinlenme Sırasında İşyeri Terk Edilebilir Mi?

İşçi ara dinlenme süresini işyeri içinde geçirmesi mümkündür. Bu halde, diğer işçilerin çalışmalarına ve ara dinlenme hakkına saygı duyması ve temel iş güvenliği ve iş sağlığı kurallarına riayet etmeye devam etmesi gerekir.

İşçi ara dinlenmesini işyeri dışında da geçirebilir. Taraflar arasında aksi kararlaştırılmadığı sürece, işçinin ara dinlenme süresi bittiğinde iş başı yapması gerektiği için işyerine geliş ve gidişinin de ara dinlenme süresinden mahsubu gerekecektir. İşveren haklı ve meşru bir nedenle (işin düzen ve güveninin sağlanması) işçilerin ara dinlenmesini işyeri dışında kullanmasını yasaklayabilir.

6. Ara Dinlenme Hakkı Aynı Gün Kullanılmak Zorunda Mı?

Ara dinlenme hakkı ve hafta tatili hakkının toplu kullanılması veya telafi edilmesi mümkün değildir. Bu süreler işçinin temel hakkı olmakla birlikte, iş sağlığı ve güvenliği kuralları gereği de bir zorunluluk olması nedeni ile ancak mevzuatta belirlenen süreler içerisinde kullanılması işveren yükümlülüklerini yerine getirmiş kabul edilir. İşverenin ara dinlenme süresi kadar ek ödeme yaparak işçinin çalışmasını sağlaması da mümkün değildir.

7. Ara Dinlenme Süresinde Çalışan İşçinin Ücret Talep Edebilir Mi?

Ara dinlenme hakkının günlük olarak kullanılması gerekmektedir. İşveren tarafından tayin edilen mola saatlerinde herhangi bir nedenle ara dinlenmenin kullanılmaması halinde işçiye ara dinlenme hakkını kullanma imkanı verilmesi gerekmektedir. Ancak işçinin ilgili günde ara dinlenme hakkını hiç veya tamamen kullanamaması halinde ise toplam fiili çalışmanın haftalık 45 saati aşması halinde işverenin aşan kısım için ücret ödeme borcu doğar.

8. Genç ve Çocuk İşçiler’in Ara Dinlenme Hakkı Nedir?

Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul Ve Esasları Hakkında Yönetmelik’in 6 maddesi “İki saatten fazla dört saatten az süren işlerde otuz dakika, dört saatten yedi buçuk saate kadar olan işlerde çalışma süresinin ortasında bir saat olmak üzere ara dinlenmesi verilmesi zorunludur.” hükmüne haizdir. Görüldüğü üzere, yetişkin işçilerin aksine çocuk işçilerin ara dinlenme süreleri daha uzun belirlenmiştir.

9. Ara Dinlenme Hakkının Tam ve Gereği Gibi Kullanamama Haklı Fesih Nedeni Midir?

İşveren tarafından işçinin ara dinlenme hakkını kullanması için gerekli tedbirlerin alınması ve çalışma şartlarının bu doğrultuda yapılması gerekmektedir. İşveren’in işçinin hakkını ihlal etmesi halinde işçinin 6 işgünü içinde haklı nedenle fesih hakkı vardır. Bu süre işverenin son ihlalinden itibaren başlayacaktır. İşçi söz konusu ihlali, tanık dahil her türlü delil ile ispatlayabilir. İşçinin haklı feshini işverene bildirmesi ile işveren kıdem tazminatı ödeme yükümlülüğü doğacaktır.

10. Ara Dinlenme Kurallarına Uyulmaması Yaptırımı Nedir?

4857 sayılı İş Kanunu’nun 104. maddesinde, ara dinlenme sürelerini 68. maddede öngörüldüğü şekilde uygulamayan işveren veya işveren vekilleri için 9.302 TL idari para cezası uygulanacağı öngörülmüştür.

AV. ERENBEY GÜRBÜZ